Οι όρκοι των πολιτών στην αρχαιότητα

Δημοκρατία και Τυραννία
Περί Δημοκρατίας
Οι αγώνες υπέρ της δημοκρατίας, στον ελληνικό χώρο, αποτελούν πανάρχαιη παράδοση, συνυφασμένη με την ιδιοσυγκρασία του Έλληνα. Και μπορεί μεν η Ελλάδα να υπήρξε, ταυτόχρονα, η κοιτίδα όλων των γνωστών στον άνθρωπο πολιτευμάτων, η Τυραννία όμως δεν έπαψε ποτέ να θεωρείται παρεκτροπή και τροχοπέδη στην ανάπτυξη της «πόλης». Τα αποσπάσματα που ακολουθούν, από το βιβλίο της καθηγήτριας Ιωάννας Βελισσαροπούλου – Καράκωστα, «Θεσμοί της αρχαιότητας» [εκδόσεις Α. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1987] καταδεικνύουν περίτρανα πως το αγωνιστικό φρόνημα των Ελλήνων υπέρ της δημοκρατίας αποτελεί ίδιον της φύσης της φυλής μας.
Ι.Λ.

Τα δύο ολιγαρχικά καθεστώτα που βίωσε η Αθήνα, των Τετρακοσίων (411 π.Χ.) και των Τριάκοντα (404 π.Χ.), ανταποκρίνονται απόλυτα στην ολιγαρχία, έτσι όπως την περιγράφουν οι θεωρητικοί. Η ολιγαρχία εγκαθιδρύεται κατά κανόνα «τοις πράγμασι». Οι νόμοι και οι πολίτες αγνοούνται, οι
αντίπαλοι του καθεστώτος διώκονται, συχνά θανατώνονται, οι περιουσίες τους δημεύονται. Οι λόγοι του Λυσία και τα Ελληνικά του Ξενοφώντα αναφέρουν με αποστροφή τα εγκλήματα με τα οποία οι Αθηναίοι συνέδεσαν τους Τριάκοντα, αρχή παραπλήσια της τυραννίδας[1].

Τα ολιγαρχικά καθεστώτα της Αθήνας υπήρξαν μάλλον βραχύβια και είχαν, κατά κάποιο τρόπο, πραξικοπηματικό χαρακτήρα. Σε άλλα μέρη όμως αποτελούσαν το φυσικό και διαρκές καθεστώς, όπως στη Σπάρτη όπου η ολιγαρχία εμφανίζει σχήμα πυραμίδας (είλωτες – περίοικοι – τριάντα γέροντες – πέντε έφοροι). Όπως δε χαρακτηριστικά λέγεται «οι μεν Αθηναίοι κατέλυαν παντού τις ολιγαρχίες, οι δε Λάκωνες τις δημοκρατίες»[2].

Ψήφισμα του Δημοφάντους κατά των τυράννων,410/409 π,Χ.
Ανδοκίδης, Περί Μυστηρίων (Ι), 96-98.
Εάν τις δημοκρατίαν καταλύη την αθήνησιν, ή αρχήν τινα άρχη καταλελυμένης της δημοκρατίας, πολέμιος έστω Αθηναίων και νηποινεί τεθνάτω, και τα χρήματα αυτού δημόσια έστω, και της θεού το επιδέκατον. Ο δε αποκτείνας τον ταύτα ποιήσαντα και ο συμβουλέυσας όσιος έστω και ευαγής.
Ομόσαι δ’ Αθηναίους άπαντας καθ’ ιερών τελειών, κατά φυλάς και κατά δήμους, αποκτενείν τον ταύτα ποιήσαντα…

Όποιος καταλύσει το δημοκρατικό πολίτευμα στην Αθήνα ή ασκήσει οποιαδήποτε αρχή μετά την κατάλυση της δημοκρατίας, να θεωρηθεί εχθρός των Αθηναίων και να φονευθεί ατιμωτητί, η δε περιουσία του να δημευθεί και το ένα δέκατο να περιέλθει στην θεά (Αθηνά). Αυτός που θα φονεύσει τον τύραννο ή τον συνεργό, καθώς και ο ηθικός αυτουργός, να είναι απαλλαγμένοι από το μίασμα (που επιφέρει η ανθρωποκτονία).
Να ορκισθούν όλοι οι Αθηναίοι, κατά φυλές και κατά δήμους, επάνω από ακέραια θυσιάσματα, ότι θα φονεύσουν τον τύραννο ή τον συνεργό.

Νόμος του Ευκράτους κατά της Τυραννίδος, 336 π.Χ.

Ευκράτης Αριστοτίμου Πειραιεύς είπεν. Αγαθήι τύχηι του δήμου του Αθηναίων. Δεδόχθαι τοις νομοθέταις. Εάν τις επαναστήι τώι δήμωι επί τυραννίδι ή την τυραννίδα συνκαταστήσηι ή τον δήμον τον Αθηναίων ή την δημοκρατίαν την Αθήνησιν καταλύσηι, ος αν τον τούτων τι ποιήσαντα αποκτείνηι, όσιος έστω. Μη εξείναι δε των βουλευτών των της βουλής της εξ Αρείου Πάγου, καταλελυ(μ)ένου του δήμου ή της δημοκρατίας της Αθήνησιν ανιέναι εις Άρειον Πάγον μηδέ συνκαθίζειν εν τώι συνεδρίωι μηδέ βουλεύειν μεδέ περί ενός. Εάν δε τις του δήμου ή της δημοκρατίας καταλελυμένων των Αθήνησιν ανίηι των βουλευτών των εξ Αρείου πάγου εις Άρειον Πάγον ή συγκαθίζηι εν τώι συνεδρίωι ή βουλεύηι περί τινος, άτιμος έστω και αυτός και γένος το εξ εκείνου και η ουσία δημοσία έστω αυτού και της θεού το επιδέκατον.

Πρόταση του Ευκράτους του Αριστοτίμου, από το δήμο του Πειραιά: Κρίθηκε ορθό από τους νομοθέτες, αν κάποιος καταλύσει το δημοκρατικό καθεστώς και να εγκαθιδρύσει τυραννίδα, συνεργασθεί με το τυραννικό καθεστώς, αποστερήσει τους Αθηναίους πολίτες από τις εξουσίες τους ή καταλύσει τη δημοκρατία επιτρέπεται να φονευθεί ατιμωρητί. Στο διάστημα που πολίτες έχουν στερηθεί τις εξουσίες τους και έχει καταλυθεί η δημοκρατία στην Αθήνα, απαγορεύεται στα μέλη του Αρείου Πάγου η προσέλευση στον Άρειο Πάγο, η συμμετοχή στις συνεδριάσεις, καθώς και η λήψη οποιασδήποτε αποφάσεως. Αν στο διάστημα που οι πολίτες έχουν στερηθεί τις εξουσίες τους και έχει καταλυθεί η δημοκρατία στην Αθήνα, κάποιο από τα μέλη του Αρείου Πάγου μεταβεί στον Άρειο Πάγο ή μετάσχει σε συνεδρίαση ή σε λήψη οποιασδήποτε αποφάσεως, τιμωρείται με την ποινή της ατιμίας, ο ίδιος και η γενιά του, δημεύεται η περιουσία του και το ένα δέκατο περιέρχεται στη θεά (Αθηνά).

Νόμος του Ιλίου κατά των Τυράννων, Ολιγαρχίας και Δήμου καταλύσεως, 3ος π.Χ. αι.

Ος [δ’] αν απ[ο]κτείνηι τα[ον τα]ύραννο[ν] ή τον ηγεμόνα τη[ς] ολιγαρ[χ]ίας ή τον την δ[]ημοκρατίαν καταλύον[τ]α, α΄ν μεν έναρχο[ς], τάλαντον αργυρ[‘ι]ου λ[α]μβάνειν παρά της πόλεως αυθημε[ρον] ή τη Δευτέρα [κα]ι εικό[να] χαλκήν αυ[τα]ο[ύ στ]ή[σ]α[ι τα]ο[ν δή]μον, είναι δε αυτώι και σίτ[ησιν ε]ν πρ[υτα]νεί[ω, έ]ως [αν] ζ[η] και εν τοις αγώ[σι] εις π[ρο]εδρίαν [κηρύ]σσεσθαι ονομαστεί και δύο δ[ρ]αχμάς δίδοσθαι αυτώι εκάστης ημέρας μέχρι αν ζήι. Εάν δε ξένοςήι ο απ[οκ]τα[εί]νας, ταυτά δίδοσθαι αυτώ[ι] και πολίτης έστω [κα]ι ε[ις φυλ]ήν εξέστω αυ[τα]ώ[ι] εισελθείν ην αν βούληται. Εάν δε δούλος ήι ο [α]ποκτ[είνας, επί]τιμος [έ]στω και πολιτείας [μ]ε[τεχέτω κατά τον ν]όμον και τριάκοντα μνας λαμβανέτω παρά της πόλεω[ς] αυθημερόν ή τα[η Δευτέρα και, μέχρι αν ζη, εκάσ]της ημέρας λαμβανέτω δραχμήν. … της αρχής οι με … τάλαντον αργ]υρίου λαμβανέτ[ωσαν …] τριάκοντα μνα[ς] … τω πολίτη.

Όποιος σκοτώσει τον τύραννο ή τον ηγέτη της ολιγαρχίας ή αυτόν που προσπάθησε να καταλύσει το δημοκρατικό πολίτευμα, αν μεν ανήκει στην κατηγορία των πολιτών που δικαιούνται να ασκούν δημόσια αξιώματα, να λάβει από την πόλη την ίδια ημέρα ή την επόμενη, ένα αργυρό τάλαντο. Ο δήμος να φροντίσει να στηθεί χάλκινη η προτομή του, να σιτίζεται εφ’ όρου ζωής στο πρυτανείο, να έχει τιμητική θέση στους αγώνες όπου θα προσφωνείται από τον κήρυκα ονομαστί και όσο ζει να λαμβάνει δύο δραχμές την ημέρα. Αν ο φονεύσας είναι ξένος, εκτός από τα παραπάνω, να του απονεμηθεί επιπλέον η ιδιότητα του πολίτη και να εγγραφεί σε όποια φυλή θέλει. Αν ο φονεύσας είναι δούλος, να γίνει επίτιμος (πολίτης) και να μετέχει στα κοινά σύμφωνα με τον νόμο. Να λάβει δε από την πόλη, αυθημερόν ή την επομένη, τριάντα μνας, καθώς και μία δραχμή την ημέρα, εφ’ όρου ζωής.
 24grammata