Ο άνθρωπος που έσωσε τον κόσμο

Πολλές φορές στη διάρκεια του ψυχρού πολέμου υπήρξαν περιπτώσεις που η Γη βρέθηκε στο κατώφλι του πυρηνικού ολοκαυτώματος. Συνήθως, επρόκειτο για περιόδους αυξημένης έντασης μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων . Ωστόσο, υπάρχει ένα σχετικά άγνωστο γεγονός, το οποίο αποκαλύφθηκε τη δεκαετία του 1990. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των πρωταγωνιστών, το φθινόπωρο του 1983 η ευθυκρισία ενός σοβιετικού αξιωματικού απέτρεψε την ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης από το να εξαπολύσει επίθεση με πυρηνικά όπλα εναντίον των ΗΠΑ.
Τόσο οι ΗΠΑ όσο και οι ΕΣΣΔ είχαν στη διάθεσή τους διηπειρωτικούς πυραύλους, οι οποίοι μπορούσαν να φέρουν πολλαπλές πυρηνικές κεφαλές. Έτσι και οι δύο υπερδυνάμεις είχαν τη δυνατότητα ‘με το πάτημα ενός κουμπιού’ να επιφέρουν στον εχθρό τον πυρηνικό όλεθρο. Ωστόσο για την προστασία τους είχαν αναπτύξει συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης, τα οποία συνδύαζαν σήματα από ραντάρ και δορυφόρους.
Το 1982 ολοκληρώθηκε το Σοβιετικό σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης, το επονομαζόμενο Oko. Το σύστημα αποτελούνταν από τουλάχιστον τέσσερις κατασκοπευτικούς δορυφόρους, οι οποίοι μπορούσαν να εντοπίσουν την εκτόξευση πυραύλων από τη Δύση. Με αυτό τον τρόπο οι Σοβιετικοί είχαν τη δυνατότητα εκτοξεύσουν το δικό τους πυρηνικό οπλοστάσιο, ως αντίποινα σε ενδεχόμενη επίθεση των Αμερικανών. Ανάλογο σύστημα είχαν και οι ΗΠΑ (Ballistic Missile Early Warning Sytem). Έτσι, και οι δύο υπερδυνάμεις ακολουθούσαν το δόγμα M.A.D (Mutual Assured Destruction), σύμφωνα με το οποίο οι σταθμοί παρατήρησης κάθε υπερδύναμης έπρεπε να εντοπίσουν το συντομότερο δυνατό εκτόξευση διηπειρωτικών πυραύλων από τον εχθρό, ώστε να υπάρχει ικανό χρονικό διάστημα για να εξαπολυθεί αντεπίθεση. Με τον τρόπο αυτό διασφαλιζόταν η καταστροφή και των δύο με συνέπειες παγκόσμιας κλίμακας.
Στα τέλη του Σεπτεμβρίου 1983 οι σχέσεις των δύο υπερδυνάμεων ήταν τεταμένες καθώς μόλις πριν τρεις εβδομάδες οι Σοβιετικοί είχαν καταρρίψει ένα νοτιοκορεάτικο επιβατικό αεροσκάφος. Μεταξύ των 296 θυμάτων υπήρχαν και αρκετοί Αμερικανοί πολίτες και μάλιστα ένας μέλος του Κογκρέσσου των ΗΠΑ (Larry McDonald). Μερικούς μήνες νωρίτερα, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ronald Reagan είχε ανακοινώσει την επιθυμία των ΗΠΑ να αναπτύξουν το πρόγραμμα SDI (Strategic Defence Initiative), γνωστό και ως Πόλεμο των Άστρων, με το οποίο οι ΗΠΑ φιλοδοξούσαν να θωρακιστούν από οποιαδήποτε βαλλιστική επίθεση, χωρίς ωστόσο να επηρεάζεται η δικιά τους πυρηνική ισχύ. Επιπρόσθετα σε λίγο καιρό ξεκινούσε η μεγάλη νατοϊκή άσκηση 'Ικανός Τοξότης 83'. Η σοβιετική αντικατασκοπεία είχε σοβαρές ενδείξεις ότι η άσκηση ήταν προκάλυμμα των ΗΠΑ για να καταφέρουν το πρώτο, πυρηνικό χτύπημα.
Από τα παραπάνω φαίνεται ότι η σοβιετική ηγεσία είχε σχηματίσει την εντύπωση ότι επίκειται πυρηνική επίθεση από τις ΗΠΑ. Σε αυτό το κλίμα, στις 26 Σεπτεμβρίου ο Stanislav Petrov αντισυνταγματάρχης της Σοβιετικής Διοίκησης Αεράμυνας, αναλαμβάνει αξιωματικός υπηρεσίας στο Oko. Τα καθήκοντα του περιελάμβαναν την παρακολούθηση των καταγραφών από τους δορυφόρους και την άμεση ενημέρωση προς τους ανωτέρους του στο ενδεχόμενο εκτόξευσης πυραύλων από τη μεριά των ΗΠΑ. Σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, οι Σοβιετικοί είχαν μερικά λεπτά για να εκτοξεύσουν τους δικούς τους πυραύλους.
Λίγο μετά τα μεσάνυχτα οι υπολογιστές αναφέρουν ότι ένας διηπειρωτικός βαλλιστικός πύραυλος κατευθύνεται από τις ΗΠΑ προς την ΕΣΣΔ. Ο Petrov αναφέρει χαρακτηριστικά σε μια συνέντευξη του στο BBC:
‘Ξαφνικά η οθόνη μου έγινε κόκκινη. Η σειρήνα άρχισε να ουρλιάζει τόσο δυνατά που ξυπνούσε και νεκρούς’.
Ο Petrov εκτιμά ότι πρόκειται για σφάλμα του συστήματος, καθώς θεωρεί ότι μια πυρηνική επίθεση θα περιελάμβανε εκατοντάδες, ταυτόχρονες εκτοξεύσεις πυραύλων. Επίσης, οι ίδιοι οι Σοβιετικοί γνωρίζουν ότι το Oko έχει προβλήματα αξιοπιστίας. Ωστόσο, λίγο αργότερα, το σύστημα εμφανίζει άλλες τέσσερις εκτοξεύσεις από το έδαφος των ΗΠΑ. Ο Petrov υποψιάζεται πάλι κάποια δυσλειτουργία και δεν ειδοποιεί τους ανωτέρους του, χωρίς ωστόσο να έχει κάποια άλλη πηγή πληροφόρησης που να επιβεβαιώνει τις υποψίες του. Ο ίδιος περιγράφει γλαφυρά σε μια συνέντευξη του στην Washington Post:
‘Για 15 δευτερόλεπτα είμασταν ακίνητοι και σοκαρισμένοι. Είχα ένα προαίσθημα, δεν ήθελα να κάνω λάθος. Πήρα την απόφαση μου κι αυτό ήταν.’
Τελικά, όπως αποδείχθηκε αργότερα, επρόκειτο για μια ακόμα λανθασμένη ένδειξη του Oko, η οποία ωστόσο θα μπορούσε να είχε δραματικότερα αποτελέσματα εάν ο Petrov είχε ακολουθήσει την προβλεπόμενη διαδικασία. Οι ενέργειες του Petrov δεν αναγνωρίστηκαν από τη σοβιετική ηγεσία αλλά ούτε και τιμωρήθηκε για την πρωτοβουλία που πήρε.
Οι λόγοι που ο Petrov εκτίμησε ότι επρόκειτο για ψεύτικο συναγερμό ήταν τρεις. Καταρχήν, οι Σοβιετικοί θεωρούσαν ότι οι Αμερικανοί θα εξαπέλυαν με τη μία ολόκληρο το οπλοστάσιο τους και όχι μόλις πέντε πυραύλους. Κάτι τέτοιο φάνταζε ανόητο. Επιπλέον το Oko ήταν σχετικά καινούριο σύστημα και ο ίδιος ο Petrov το θεωρούσε λίγο αναξιόπιστο. Τέλος, ακόμα και αρκετά λεπτά μετά το πρώτο σήμα δεν λάμβανε κάποια επιβεβαίωση από τα επίγεια ραντάρ.
Η ιστορία βγήκε στη δημοσιότητα μετά τη λήξη του ψυχρού πολέμου, οπότε και ξεκίνησαν οι εικασίες για το τι θα είχε γίνει εάν ο Petrov θεωρούσε ότι πράγματι οι ΗΠΑ ξεκινούσαν επίθεση. Η πρώτη άποψη, που εκφράστηκε κυρίως από τη ρωσική διπλωματία, είναι ότι η απόφαση για τη μαζική χρήση πυρηνικών όπλων τόσο στην ΕΣΣΔ όσο και στις ΗΠΑ δεν εξαρτάται από τη μαρτυρία ενός ατόμου. Αντιθέτως, γίνεται διασταύρωση με π.χ. επίγεια ραντάρ και σταθμούς παρατήρησης, πληροφορίες αντικατασκοπείας κτλ.
Πάντως, υπάρχει και η άλλη άποψη, σύμφωνα με την οποία το παραπάνω πρωτόκολλο ενδέχεται να μην ακολουθούνταν στην περίπτωση του Petrov. Οι αμερικανοσοβιετικές σχέσεις είχαν επιδεινωθεί σε τέτοιο βαθμό που ολόκληρο το σύστημα, όχι μόνο το Κρεμλίνο, όχι μόνο η KGB αλλά ολόκληρη η σοβιετική πολιτική σκέψη ανάμενε μια τέτοια επίθεση και ήταν σε ετοιμότητα για άμεσα αντίποινα. Ο αμερικανός αναλυτής του Ψυχρού Πολέμου Bruce Blair θεωρεί ότι με αυτό το γεγονός η ανθρωπότητα βρέθηκε πιο κοντά από ποτέ άλλοτε στον πυρηνικό όλεθρο, επειδή οι Σοβιετικοί έβλεπαν τις ΗΠΑ όχι μόνο να προετοιμάζονται να χτυπήσουν πρώτες (βλέπε 'Ικανός Τοξότης 83') αλλά και να διαθέτουν έναν πρόεδρο (Ronald Reagan) πρόθυμο να το κάνει.
Η άποψη αυτή έχει υποστηρικτές και από την πλευρά των Ρώσων. Ο Oleg Kalugin υψηλό στέλεχος της KGB, ο οποίος γνώριζε καλά τον Andropov, επισημαίνει τη βαθιά έλλειψη εμπιστοσύνης του γενικού γραμματέα προς τους Αμερικανούς. Μάλιστα στα υψηλά κλιμάκια της σοβιετικής ηγεσίας είχε επικρατήσει το εξής δόγμα:
'Οι Αμερικανοί αργά ή γρήγορα θα επιτεθούν, είναι καλύτερα να τους προλάβουμε.'
Εάν η αναφορά του Petrov έφτανε στην ηγεσία, δεν αποκλείεται να επικρατούσε η πολεμοχαρής μερίδα.
Στις ημέρες που ακολούθησαν ο Petrov ενημέρωνε τους ανωτέρους του για το συμβάν. Όμως ενώ αρχικά ο διοικητής της Διοίκησης Αεράμυνας επαίνεσε τον Petrov και του υποσχέθηκε και ανταμοιβή (σύμφωνα με τον Petrov), στη συνέχεια επικρίθηκε γιατί δεν κατέγραψε ως όφειλε το γεγονός. Ο ίδιος ο Petrov υποστηρίζει ότι η ιστορία 'θάφτηκε' γιατί σε αντίθετη περίπτωση θα έπρεπε να τιμωρηθούν όσοι εμπλέκονταν στην ανάπτυξη του συστήματος. Στη συνέχεια μετατέθηκε σε λιγότερο 'ευαίσθητα' καθήκοντα και συνταξιοδοτήθηκε πρόωρα αφού πρώτα υπέστη νευρικό κλονισμό.
Τον Ιανουάριο του 2006 ο Petrov βραβεύτηκε στα Ηνωμένα Έθνη για τις ενέργειες του. Την ίδια μέρα η μόνιμη αντιπροσωπία της Ρωσίας εξέδωσε ανακοίνωση όπου ανέφερε ότι η αναφορά ενός και μόνο ατόμου δεν θα μπορούσε να ξεκινήσει πυρηνική σύρραξη.
Ο ίδιος ο Petrov θεωρεί πως δεν έπραξε κάτι ιδιαίτερο ούτε βλέπει τον εαυτό του ως ήρωα. Σε ένα ντοκυμανταίρ αναφέρει:
'Απλά έκανα την δουλειά μου. Ήμουν ο κατάλληλος άνθρωπος την κατάλληλη στιγμή. Αυτό είναι όλο.'
e-telescope