Ο Μαραθώνας έγινε σύμβολο ανεξαρτησίας

Τέτοιες ώρες, πριν από 2.500 χρόνια, άρχισε ν' ανατέλλει η δόξα του Μαραθώνα. Το πρωί της 12ης Σεπτεμβρίου (ιουλιανό ημερολόγιο) του 490 π.Χ. «Ελλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι εστόρησαν χρυσοφόρων Μήδων δύναμιν».
Το περίφημο επίγραμμα, ακόμη και στις μέρες μας, δεν χρειάζεται κατά λέξη μετάφραση. Είναι κοινής λήψης και το νόημά του διατηρεί την αρχική εκπληκτική δύναμη, που περιέκλεισε σε οχτώ λέξεις ο Σιμωνίδης.
Ο Μαραθώνας έγινε σύμβολο ανεξαρτησίας
Προσμετρώντας το βάρος τους προβάλλει η ανεκτίμητη αξία της μάχης του Μαραθώνα. Οι Αθηναίοι μάχονται για λογαριασμό των Ελλήνων. Είναι φορείς και εκφραστές ενός πρώιμου πανελληνισμού. Κατανικούν όχι απλώς τους Μήδους -Πέρσες κι άλλες εθνότητες στην ασιατική δεσποτεία του Δαρείου- αλλά τους «χρυσοφόρους Μήδους». Αυτή η ιδιότητα επιλέγεται να προβληθεί. Ούτε το μέγα πλήθος, ούτε η στρατιωτική ισχύς, ούτε ηθικού τύπου προσδιορισμοί για τους εισβολείς. Κατατροπώνουν αυτούς, οι οποίοι με το χρυσάφι έχουν γίνει η υπερδύναμη της εποχής...
Ολοκληρωμένη αντίληψη
Αν στο σιμωνίδειο επίγραμμα προστεθούν τα βασικά επιχειρήματα του Μιλτιάδη για να πειστεί ο πολέμαρχος Καλλίμαχος να συμφωνήσει μαζί του -οι δέκα Αθηναίοι στρατηγοί ήταν διχασμένοι για τη μάχη-, προβάλλει μια πρώτη ολοκληρωμένη αντίληψη για τη σημασία της σύγκρουσης την εποχή των γεγονότων, βασισμένη στις αρχαίες πηγές.
Ο Μιλτιάδης, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, επιχειρηματολόγησε υπέρ


της άμεσης διεξαγωγής του αγώνα στον Μαραθώνα επικαλούμενος την ελευθερία και τη δημοκρατία: «Από εσένα εξαρτάται, ω Καλλίμαχε, είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία.
Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν έναν τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμερα...».
Τελειώνοντας πρόσθεσε και μια άλλη διάσταση, λέγοντας χαρακτηριστικά στον Καλλίμαχο: «Αν εσύ προστεθείς στη δική μου γνώμη, η πατρίδα μας θα είναι ελεύθερη και η πρώτη ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις» («...έστι τι πατρίς τε ελεύθερη και πόλις πρώτη τη Ελλάδει»). Ο αρχαιολόγος Γ. Σταϊνχάουερ, από τους πιο έγκυρους σύγχρονους ειδικούς για τον Μαραθώνα, θέτει ως εξής το ζήτημα από την άποψη αυτή: «Η νέα δημοκρατία με τη νικηφόρα αντιμετώπιση, στο πεδίο της μάχης της μεγάλης Περσικής Αυτοκρατορίας, απέδειξε τη δυνατότητά της για επιβίωση και απέκτησε την απεριόριστη αυτοπεποίθηση πάνω στην οποία θα στηρίξει τη μετέπειτα ηγεμονική της πορεία της στην πολιτική, όπως και στον πολιτισμό...».
Στο απλοϊκό ερώτημα γιατί πολέμησαν οι αρχαίοι Αθηναίοι στον Μαραθώνα η απάντηση είναι: για την ελευθερία, τη δημοκρατία (απειλούνταν από τους Πέρσες και τους ολιγαρχικούς) και την πανελλήνια ηγεμονία.
Ο Μαραθώνας ήταν για τους αρχαίους Αθηναίους σημείο αναφοράς της δημοκρατίας τους και του ηγεμονισμού τους στον ελλαδικό χώρο. Συμβόλιζε το αθηναϊκό ιδεώδες του «χρυσού αιώνα» και την Αθήνα ως πρόμαχο της Ελλάδας. Αργότερα θα γίνει σύμβολο μιας πανελλήνιας συσπείρωσης και ενότητας εναντίον των «βαρβάρων»...
Η περιγραφή της μάχης από τον Ηρόδοτο
Οι Πέρσες νόμισαν ότι οι Αθηναίοι τρελάθηκαν
Για τη διεξαγωγή της καθαυτό μάχης έχουν γραφεί χιλιάδες σελίδες. Ανεξαρτήτως των διαφορετικών αναπαραστάσεων, που προκύπτουν από την ιστορική έρευνα ή τις υποθέσεις και τη φαντασία των μελετητών, όλες στηρίζονται στη βασική περιγραφή του Ηρόδοτου. Γι' αυτό έχει και μεγάλη αξία η γνωριμία, έστω και αποσπασματική, με την περιγραφή της μάχης από τον πατέρα της Ιστορίας. Γράφει, λοιπόν, ο Ηρόδοτος στο 6ο βιβλίο της Ιστορίας του (την Κλειώ, όπως ονομάστηκε στους Αλεξανδρινούς χρόνους):
«...Οταν ήρθε η μέρα της αρχηγίας του (του Μιλτιάδη), τότε πια οι Αθηναίοι παρατάχθηκαν ως εξής για τη μάχη. Στο μεν δεξιό άκρο της παράταξης διοικητής μπήκε ο Καλλίμαχος, γιατί έτσι όριζε ο νόμος, ο πολέμαρχος να έχει το άκρο δεξιό της παρατάξεως. Και ενώ αυτός είχε το άκρο της δεξιάς πτέρυγας, τον ακολουθούσαν με τη σειρά τους οι φυλές η μια μετά την άλλη. Τελευταίοι τάσσονταν οι Πλαταιείς, που είχαν τον αριστερό χώρο της παρατάξεως...
Επειδή το μήκος της ελληνικής παρατάξεως έπρεπε να εξισωθεί προς το μήκος της παράταξης των Περσών, το μεν μέσον αυτού είχε βάθος ολίγων αντρών, και στο μέρος τούτο ήταν πολύ ασθενές, καθένα όμως από τα δύο άκρα της παρατάξεως, είχε ενισχυθεί με αρκετό πλήθος και σε μεγάλο βάθος...
Οι Αθηναίοι, αμέσως μόλις δόθηκε το σήμα της επίθεσης, όρμησαν τρέχοντας εναντίον των βαρβάρων. Το διάστημα που τους χώριζε δεν ήταν λιγότερο από οκτώ στάδια.
Αιφνιδιάστηκαν
Οι Πέρσες όταν τους είδαν να έρχονται εναντίον τους τρέχοντας, ετοιμάστηκαν να τους δεχτούν κι είχαν την εντύπωση ότι έπιασε τρέλα τους Αθηναίους και μάλιστα βαριάς μορφής, βλέποντας να είναι τόσοι λίγοι κι όμως να έρχονται με ορμή εναντίον τους χωρίς να έχουν ούτε ιππικό ούτε τοξότες.
Αυτά τα συμπεράσματα έβγαζαν οι βάρβαροι για τους Αθηναίους. Οι Αθηναίοι όμως, αφού κατά πυκνές μάζες ήρθαν σε επαφή με τους βαρβάρους μάχονταν γενναία. Πρώτοι πράγματι αυτοί από όλους τους Ελληνες, όπως ξέρουμε, έτρεξαν με ορμή εναντίον των βαρβάρων και πρώτοι αντίκρισαν ατάραχοι την περσική ενδυμασία και κείνους που τη φορούσαν. Μέχρι τότε, και μόνο το όνομα των Μήδων προκαλούσε τρόμο στους Ελληνες.
Η μάχη αυτή στον Μαραθώνα κράτησε αρκετά. Και στο κέντρο μεν του στρατεύματος, όπου είχαν ταχθεί οι Πέρσες και οι Σάκες, νικούσαν οι βάρβαροι, και σχηματίζοντας ρήγμα καταδίωξαν τους Ελληνες προς το εσωτερικό, ενώ στα δύο άκρα της παράταξης νικούσαν οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς. Και τους μεν βαρβάρους που νικήθηκαν και το έβαλαν στα πόδια τους άφησαν να τρέχουν, ενώ αυτοί συνένωσαν τα δύο άκρα της παράταξής τους και νίκησαν οι Αθηναίοι.
Τους Πέρσες που έφευγαν τους ακολούθησαν βήμα προς βήμα σκοτώνοντάς τους, έως ότου έφτασαν στην παραλία και γύρευαν φωτιά για να κάψουν τα πλοία, προσπαθώντας να τα καταλάβουν...».
Ιστορικοί γρίφοι για τις κρίσιμες ώρες
Αναμονή οχτώ ημερών
Σταυρόλεξο για δυνατούς ιστορικούς λύτες αποτελεί η οχταήμερη αναμονή των δυο στρατών στο πεδίο της μάχης. Οι Αθηναίοι δεν είχαν λόγους να βιάζονται (ελπίζανε και στη βοήθεια της Σπάρτης). Η συνηθισμένη και ανεπαρκής εξήγηση για την απραξία των Περσών είναι ότι περίμεναν να δράσουν οι εχθροί του δημοκρατικού καθεστώτος στο εσωτερικό της Αθήνας.
Ανθρωπίνως αδύνατο
Κατά τον Ηρόδοτο οι Αθηναίοι-Πλαταιείς απείχαν από τους Μήδους 8 στάδια (περίπου 1.500 μέτρα). Επιτέθηκαν διανύοντας την απόσταση τρέχοντας. Θεωρείται απίθανο, υπό το μεγάλο βάρος της πολεμικής εξάρτυσης, να συνέβη αυτό και μάλιστα στο τέλος να παραμείνουν ακμαίοι, ώστε να νικήσουν. Οι σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν ότι κάπως διαφορετικά πρέπει να εξελίχτηκαν τα γεγονότα.
Οι απώλειες
Απορίες προκαλεί η αναλογία των νεκρών. Ειδικά οι ελάχιστες απώλειες από τα φοβερά περσικά βέλη, όταν Αθηναίοι και Πλαταιείς βρέθηκαν εντός βολής (100-150 μ.) Η εξήγηση είναι ο αιφνιδιασμός και η μη έγκαιρη προετοιμασία των τοξοτών. Κρίνεται, επίσης, ότι η πλειονότητα των «βαρβάρων» σφαγιάστηκε κατά την καταδίωξή τους κι όχι στην κυρίως μάχη.
Η μεγαλύτερη απορία
Ο δυσκολότερος γρίφος για τον Μαραθώνα δεν είναι το πλήθος των Μήδων, αλλά η εξαφάνιση του ιππικού τους (υπολογίζεται μέχρι και σε 1.000 ιππείς) από το πεδίο της μάχης. Προς γενική απορία ουδεμία μνεία γίνεται από τον Ηρόδοτο της πιο ισχυρής πολεμικής μηχανής των Περσών. Η απορία γίνεται ακόμη μεγαλύτερη, καθώς ένας από τους λόγους που επικαλείται ο ίδιος για την απόβαση των Περσών στον Μαραθώνα είναι πως ο χώρος προσφερόταν για τη δράση του ιππικού. Μόνο μία φορά κάνει λόγο όχι για την παρουσία, αλλά την απουσία του, όταν παρουσιάζει τον Μιλτιάδη να προβληματίζεται πώς θα αντιμετωπίσει τον εχθρό χωρίς ιππικό.
Η «εξαφάνιση» του ιππικού
Για την «εξαφάνιση» του ιππικού στη μάχη μόνο υποθέσεις, σε συνδυασμό με άλλες μη ηροδότειες πληροφορίες, διατυπώνονται. Ετσι αναφέρεται ότι δεν αποβιβάστηκε, αλλά παρέμεινε στα πλοία. Ισως για να σπεύσει μετά τη μάχη προς την Αθήνα. Ισως γιατί δεν επέτρεπε τελικά ο χώρος τη δράση του, καθώς στα άκρα του περσικού στρατού, τα οποία υπερασπιζόταν, ήταν ακατάλληλα. Οτι αποβιβάστηκε, αλλά επιβιβάστηκε ξανά στα πλοία προ της μάχης για να σπεύσει στην Αθήνα κι αυτός ήταν ένας από τους λόγους που έδωσε το σύνθημα της επίθεσης ο Μιλτιάδης. Αφού πρώτα έμαθε από Ιωνες στρατιώτες του περσικού στρατού ότι «είεν χωρίς ιππείς οι Πέρσες».
Διάφορες εκδοχές
Η ταυτότητα της επικής σύγκρουσης
Για την ίδια τη μάχη του Μαραθώνα, όπως έχουμε δει στο «Εθνος της Κυριακής» την προηγούμενη βδομάδα, ξέρουμε πολύ λίγα, τεκμηριωμένα σε αρχαίες πηγές. Ο πατέρας της Ιστορίας Ηρόδοτος είναι γενικόλογος, αφήνοντας πολλά αναπάντητα ερωτηματικά και βάζοντας γρίφους σε ιστορικούς και αρχαιολόγους. Ετσι, αναπόφευκτα έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες και εκδοχές για την ακριβή χρονολόγηση, την τοπογραφία, τις διαστάσεις και την εξέλιξή της μάχης.
Τόπος: Η πεδιάδα του Μαραθώνα (η τοπογραφία δεν συμπίπτει με τη σημερινή και η ταύτιση αρχαίων και σημερινών θέσεων είναι προβληματική)
Χρόνος: 490 π.Χ.
Ημερομηνία: Ξημερώματα 12ης Σεπτεμβρίου (με το ιουλιανό ημερολόγιο). Αυτή είναι σήμερα η κυρίαρχη εκδοχή, αν και μια άλλη, με διαφορετικούς υπολογισμούς του αρχαίου ημερολογίου, την τοποθετεί περίπου έναν μήνα νωρίτερα.
Αντίπαλοι: 9-10.000 Αθηναίοι (1.000 οπλίτες από κάθε αθηναϊκή φυλή, μείον η φρουρά, που έμεινε στην πόλη) και 1.000 Πλαταιείς. Οι εκτιμήσεις για τη δύναμη των Μήδων ποικίλλουν. Αρχαίες πηγές κάνουν λόγο ακόμη και για 600.000 Μήδους! Σήμερα θεωρείται ότι στη μάχη πήραν μέρος 25-30000. Ο Ηρόδοτος γράφει για «στρατόν που πολύν και ευ παρασκευασμένον». Το μοναδικό αριθμητικό στοιχείο που αναφέρει είναι ότι οι εισβολείς μεταφέρθηκαν από την Κιλικία με 600 πλοία.
Αρχηγοί: Ο Μιλτιάδης (επικεφαλής των δέκα Αθηναίων στρατηγών), ο Μήδος ευγενής Δάτις (ο Πέρσης Αρταφέρνης βρισκόταν στα πλοία ερχόμενος από την Ερέτρια)
Το μέτωπο: Η διάταξη των αντιπάλων υπολογίζεται από τους νεότερους γύρω στα 1.600 μέτρα. Οι εκτιμήσεις για την απόσταση που τις χώριζε ποικίλλουν (1.500 μέτρα ή λιγότερα). Η δύναμη των Μήδων συγκεντρωμένη στο κέντρο. Οι Αθηναίοι εφάρμοσαν την πρακτική πύκνωσης των άκρων και αραίωσης του κέντρου (λαβίδα).
Φάσεις: α) επίθεση Αθηναίων και Πλαταιών, β) κλείσιμο της αθηναϊκής «λαβίδας», γ) φυγή και καταδίωξη Μήδων στο έλος της περιοχής και στην ακτή.
Διάρκεια: Περίπου 3-4 ώρες.
Νεκροί: Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο σκοτώθηκαν 192 Αθηναίοι και 6.400 Μήδοι.
εθνος