Ο Αστρολάβος είναι ένα παμπάλαιο εργαλείο. Δημιουργήθηκε πριν από περισσότερα από 2000 χρόνια, όταν οι άνθρωποι πίστευαν ότι η γη είναι το κέντρο του σύμπαντος. Πολλοί ισχυρίζονται ότι είναι ο «πρώτος υπολογιστής» που υπήρξε ποτέ, γεγονός που, φυσικά, αμφισβητείται, κυρίως εξαιτίας του μηχανισμού των Αντικυθήρων. Σε κάθε περίπτωσή όμως, οι αστρολάβοι είναι αντικείμενα μυστηρίου και ανυπέρβλητης ομορφιάς.

Σε τι χρησιμοποιούνταν, όμως, ένας αστρολάβος; Πρώτα απ’ όλα ήταν εργαλείο επίλυσης προβλημάτων. Υπολόγιζε, παραδείγματος, χάριν την ώρα μέσα στην ημέρα, σύμφωνα με τη θέση του ήλιου και των αστεριών στον ουρανό. Όπως και σε έναν υπολογιστή, λάμβανε δεδομένα ώστε να μπορεί κατόπιν να δώσει δεδομένα. Ένας αστρολάβος ήταν, συνήθως, κατασκευασμένος από χαλκό και είχε διάμετρο 15 εκατοστών – αν και υπήρχαν και αρκετά μεγαλύτεροι.

Στην πρόσοψη του αστρολάβου είναι «ζωγραφισμένος» ο ουρανός, με βάση τα 20 πιο φωτεινά αστέρια. Ένα από τα πρώτα ερωτήματα που είχαν να «απαντήσουν» οι αστρολάβοι για τη χρησιμότητά τους ήταν το εξής: αν οι πρόγονοί μας πίστευαν πως το σύμπαν είχε στο κέντρο του τη γη, πώς μπορούσε κι έδινε σωστά στοιχεία ο αστρολάβος εφόσον, προφανώς, το ηλιακό μας σύστημα έχει στο κέντρο του τον ήλιο;

Κι όμως οι πρόγονοί μας γνώριζαν τα σχετικά μεγέθη με τη γη και τον ήλιο, αλλά και τις αποστάσεις μεταξύ τους. Σύμφωνα με όσα μπορούμε να δούμε με τα μάτια μας, δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε ένα ηλιοκεντρικό σύστημα ή ένα σύστημα που θα είχε στο κέντρο του τη γη, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τα μαθηματικά.

Τα κινητά μέρη του αστρολάβου ρυθμίζονταν σε μία συγκεκριμένη ώρα και τότε, στην όψη του οργάνου, εμφανιζόταν ο χάρτης του ουρανού εκείνη την ώρα. Ποια η χρησιμότητα; Πολλά αστρονομικά προβλήματα μπορούσαν να λυθούν με έναν αστρολάβο. Από το τι ώρα είναι, όπως γράψαμε νωρίτερα, έως το πότε θα ανέτειλε ή θα έδυε ο ήλιος. Με τον αστρολάβο μπορούσε επίσης κάποιος να προσανατολιστεί. Για τους Μουσουλμάνους λόγιους, το όργανο αυτό ήταν πολύτιμο γιατί μπορούσαν να υπολογίσουν την κατεύθυνση στην οποία βρίσκεται η ιερή τους πόλη, η Μέκκα και να προσευχηθούν.

Η προέλευση του, όπως και άλλες επιστήμες, μας πηγαίνει πίσω στην κλασική Ελλάδα. Γνωρίζουμε πως ο Απολλώνιοςμελέτησε την προβολή με τον αστρολάβο τουλάχιστον διακόσια χρόνια πριν τη γέννηση του Χριστού. Η θεωρία πίσω από το όργανο, αναπτύχθηκε ακόμα περισσότερο, αργότερα, από τον Ίππαρχο, ο οποίος γεννήθηκε στη Νίκαια της Μικράς Ασίας. Όλες οι μελέτες του Ιππάρχου – γύρω στο 180 π.Χ. – πραγματοποιήθηκαν στο νησί της Ρόδου όπου ζούσε και κατά το ίδιο χρονικό διάστημα βοήθησε στην ανάπτυξη της τριγωνομετρίας.

Πότε όμως η θεωρία του αστρολάβου έγινε πράξη; Πότε δηλαδή βρέθηκε ένας πραγματικός αστρολάβος σε ανθρώπινο χέρι; Η πρώτη αναφορά ενός οργάνου με το όνομα αστρολάβος γίνεται στα έργα του Μάρκου Βιτρούβιου Πόλλιο που πέθανε το 26 π.Χ. και περιέγραψε ένα ρολόι στην Αλεξάνδρεια, το οποίο είχε ένα περιστρεφόμενο πεδίο των αστεριών πίσω από ένα μεταλλικό πλαίσιο.

Παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει κάποια απόδειξη, ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (ο οποίος φέρεται να πέθανε το 168 μ.Χ.), σίγουρα άφησε να εννοηθεί στα γραπτά του (από τη βάση του στην Αλεξάνδρεια), ότι είχε στην κατοχή του ένα όργανο παρόμοιο με αυτά που αναγνωρίζουμε σήμερα, όπως τουλάχιστον φαίνεται από τις περιγραφές του για την γεωμετρία του συστήματος Γη-Ήλιος, το οποίο χρησιμοποιείται στον σχεδιασμό του αστρολάβου. Οι περισσότεροι ιστορικοί της επιστήμης της αστρονομίας βλέπουν την ημερομηνία 150 μ.Χ. ως μία ρεαλιστικά δίκαιη εκτίμηση για την κατασκευή του πρώτου αστρολάβου.

Οι καιροί αλλάζουν. Και πάλι, στην Αλεξάνδρεια, σχεδόν τρεις αιώνες μετά τον Πτολεμαίο, μία «παγανίστρια» γυναίκα μαθηματικός και φιλόσοφος, η Υπατία, θα κατηγορηθεί από την Χριστιανική κοινότητα της πόλης για σατανικά τελετουργικά που περιλαμβάνουν (μεταξύ άλλων) και αστρολάβους. Ο όχλος επιτέθηκε στην Υπατία, τη βίασε κι εν τέλει εκτελέστηκε το 415 μ.Χ. Ένας μαθητής της, ο Θέων της Αλεξάνδρειας, άφησε πίσω άφθονες σημειώσεις σχετικά με τη χρήση του αστρολάβου αλλά η χρήση του στη Δύση για σχεδόν χίλια χρόνια πλησιάζει στη λήξη της.

Δεν είναι περίεργο που μετά από το θάνατο της Υπατίας, η Ευρώπη έχασε τον αστρολάβο, μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όταν ολοταχώς προχωρούσε για την περίοδο της ιστορίας που ονομάζεται Μεσαίωνας. Μεγάλο μέρος από την Ελληνιστική γνώση χάθηκε για τη Δυτική Ευρώπη, εφόσον, για τον τότε πληθυσμό, οτιδήποτε αφορούσε την σχετική τεχνολογία, θεωρούταν «παγανιστικό». Ωστόσο, διατηρήθηκε και διατηρείται ζωντανή στον ισλαμικό κόσμο, όπου υπάρχουν πολλά στοιχεία από τη χρήση και την ανάπτυξή της.

Ο αστρολάβος και η τεχνολογία θα επιστρέψουν στην Ευρώπη, μέσω των Αράβων της Ανδαλουσίας. Πολλοί ιστορικοί υποστηρίζουν πως χωρίς τους Ισλαμιστές της Ισπανίας, η Αναγέννηση θα μπορούσε κάλλιστα να μην είχε συμβεί ποτέ. Είναι αλήθεια ότι οι ιδέες από τους al-Andalus είχαν εξαπλωθεί σε ολόκληρη την Ευρώπη και κατά τον 12ο αιώνα, πολλοί δυτικοευρωπαίοι διανοούμενοι συγκεντρώνονταν σε μέρη όπως η Κόρδοβα, που θεωρούνταν ως το κέντρο της «χαμένης γνώσης«. Πολλά από τα παλιά ελληνικά κείμενα, που δεν βρίσκονταν πουθενά στην Ευρώπη, είχαν μεταφραστεί στα Αραβικά και διδάσκονταν σε αυτούς τους χώρους γνώσης και πάλι. Σε αυτά τα «εκπαιδευτικά κέντρα» οι δυτικοευρωπαίοι μετέφραζαν εκ νέου στα λατινικά και ο αστρολάβος ξαναέγινε γνωστός στο μεγαλύτερο μέρος του Δυτικού κόσμου.

Αν και ο αστρολάβος αντικαταστάθηκε από πιο ακριβή και εξειδικευμένο εξοπλισμό στα μέσα του 17ου αιώνα, χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα στην αστρονομία, ειδικά για εκπαιδευτικούς λόγους. Οι αστρολάβοι δεν είναι είναι αντικείμενα σεβασμού μόνο για την ιστορία τους, αλλά και για τις δυνατότητές τους. Πολύ περισσότερο όμως, οι αστρολάβοι εκτιμούνται σήμερα ως αρχαία όργανα της αστρονομίας για τη μαγεία και την ομορφιά τους.